Xin mời các bạn xеm lại những tấm hình thú vị được chụp để so sánh góc ảnh tại cùng 1 vị trí của Sài Gòn, tại 2 thời điểm cách nhau tròn 100 năm, đó là hình xưa thập niên 1920, và hình ngày nay được chụp năm 2022.
Qua những bức ảnh này, có thể thấy rằng những công trình xưa của Sài Gòn vẫn đứng vững qua thời gian, xóa nhòa đi ranh giới của khoảng cách trăm năm.
Nhà hát Thành phố (Opera House) ở trung tâm Sài Gòn, là nhà hát lâu đời nhất ᴄủa thành phố này, khánh thành từ ngày đầu tiên của thế kỷ 20 (1/1/1900).
Opеra Hᴏusе đượᴄ xây dựnɡ trên diện tíᴄh ɡần 3.200 m2, ɡồm một trệt, hai lầu νới kiến trúᴄ mặt tiền ᴄũnɡ như ᴄáᴄ họa tiết hᴏa νăn khá ɡiốnɡ bảᴏ tànɡ Pеtit Palais tại Paris đượᴄ khánh thành trᴏnɡ ᴄùnɡ năm. Nɡᴏài sân khấu ᴄhính νới ɡần 600 ᴄhỗ nɡồi, rạp đượᴄ tranɡ bị hệ thốnɡ ánh sánɡ hiện đại. Cáᴄ họa tiết tranɡ trí lẫn νật liệu xây dựnɡ ᴄhính đều đượᴄ đặt hànɡ sản xuất νà νận ᴄhuyển từ Pháp qua.
Khu đất đằng trước Nhà Hát (Opera House), sau năm 1955 được biết đến với cái tên Công Trường Lam Sơn, và tên này vẫn được sử dụng chính thức cho đến ngày nay.
Hình xưa trong ảnh này là được chụp từ 100 năm trước, khi công trường này mang tên Francis Garnier, đặt theo tên một nhà thám hiểm, đồng thời là một sĩ quan người Pháp đã chỉ huy đánh chiếm Hà Nội năm 1873. Từ năm 1910, chính quyền Pháp đã cho đặt bức tượng của Francis Garnier tại đây cho đến năm 1955 thì bị dỡ bỏ.
Từ năm 1955, nơi này mang tên là công trường Lam Sơn. Ngày nay, bên dưới nó được xây dựng ga tàu điện ngầm.
Một số hình ảnh trên đường Catinat 100 năm trước, nay là đường Đồng Khởi:
Đường Catinat (Đồng Khởi) bên trái, bên phải là Continental Palace, được hoàn thành vào giữa năm 1880, gần như cùng lúc với nhà thờ Đức Bà. Có thể nói đây là khách sạn có lịch sử lâu đời và nổi tiếng nhất Sài Gòn, vẫn còn lại đến ngày nay sau hơn 140 năm. Kiến trúc và nội thất của Continental Palace được xây dựng và bài trí theo tiêu chuẩn của một khách sạn hạng sang tại Paris, tạo cảm giác quen thuộc cho du khách Âu châu khi đến Đông Dương từ thời cuối thế kỷ 19.
Sau hơn 140 năm, diện mạo kiến trúc của khách sạn Continental Palace đến nay vẫn được giữ gần như nguyên vẹn. Dù có độ cao khiêm tốn chỉ với một tầng trệt và ba tầng lầu, khách sạn này vẫn nổi bật giữa trung tâm thành phố với mái lợp ngói, tường gạch dày cùng những ô cửa sổ duyên dáng.
Ở giữa là đường Catinat (Đồng Khởi), bên phải là Continental Palace. Bên trái là khu đất từng là thương xá Eden nổi tiếng, nhưng trong cả 2 hình này nó đều không hiện diện. Thương xá Eden được xây từ thập niên 1940, đến năm 2012 thì bị đập bỏ. Trong hình xưa, lúc này vị trí Eden là tiệm thuốc Tây được xem là đầu tiên ở Sài Gòn là Pharmacie Solirène. Trong tấm hình ngày nay, nó trở thành trung tâm thương mại Union Square, thay thế cho thương xá Eden từ năm 2012.
Khách sạn Majestic ở đầu đường Đồng Khởi ngày nay (xưa là đường Catinat và Tự Do) có tuổi đời gần 100 năm, là một trong 2 khách sạn hạng sang đầu tiên của Sài Gòn, chỉ đứng sau Continental Palace.
Ban đầu, khách sạn chỉ có 5 tầng và một quầy bar trên sân thượng, do công ty bất động sản Hui Bon Hoa làm chủ đầu tư.
Năm 1965, khách sạn Majestic có đợt trùng tu lớn, với 2 tầng lầu được xây thêm theo thiết kế của kiến trúc sư Ngô Viết Thụ, mặt tiền của khách sạn được thay đổi theo hướng kiến trúc hiện đại, có thêm một nhà hàng lớn và trung tâm hội nghị quốc tế.
Năm 1995, khách sạn được trùng tu một lần nữa với mặt tiền được thiết kế tương tự như kiểu thiết kế art-nouveau. Năm 2011, khách sạn được mở rộng, xây thêm 2 khối tháp cao 24 tầng và 27 tầng cùng 4 tầng hầm với 353 phòng, nâng tổng số phòng của khách sạn lên 538 phòng như hiện nay.
Tòa nhà Kho bạc Sài Gòn (Trésor Saigon), sau 1955 là Tổng Nha Ngân Khố, được xây dựng vào năm 1917, ở trên nền đất từng là Chợ Bến Thành, thường được gọi là “Chợ Cũ”.
Sau khi chợ Bến Thành được xây lại ở vị trí ngày nay từ năm 1912, chợ cũ được giải tỏa. Trên nền Chợ Cũ, chính quyền cho xây dựng trụ sở kho bạc mới vào năm 1917, chính là tòa nhà trong hình, đến nay tòa nhà vẫn còn ở trên đường Nguyễn Huệ, là trụ sở của Kho Bạc Nhà Nước.
Nhà thờ Đức Bà Sài Gòn có tên chính thức là Vương cung thánh đường Chính toà Đức Mẹ Vô Nhiễm Nguyên Tội, tên tiếng Anh là Immaculate Conception Cathedral Basilica, tên tiếng Pháp: Cathédrale Notre-Dame de Saigon. Đây được xem là một “phiên bản kiến trúc” của Nhà Thờ Đức Bà Paris.
Từ gần 150 năm qua, Nhà Thờ Đức Bà trở thành một trong những biểu tượng không chính thức của Sài Gòn. Trong các bộ tranh ảnh giới thiệu Sài Gòn cả xưa và nay không bao giờ thiếu được sự hiện diện của kiến trúc tôn giáo này. Vì vậy có thể nói “Vương Cung Thánh Đường” là niềm tự hào chung của người Sài Gòn, chứ không phải của riêng người Công Giáo nữa.
Bưu Điện Trung Tâm Sài Gòn là một trong số ít những công trình có tuổi hơn 100 năm vẫn còn tồn tại gần như nguyên vẹn đến ngày nay, nếu xét về mặt kiến trúc tổng thể.
Trong 2 hình bên trên, có điểm khác biệt đó là bức tượng bên trái hình. Bức tượng này nằm trước Nhà Thờ Đức Bà, trong quảng trường thời Pháp có tên là Place de la Cathédrale (Quảng trường Nhà Thờ Lớn). Trong tấm hình xưa 100 năm trước là tượng của giáo sĩ Bá Đa Lộc che chở Hoàng tử Cảnh, tồn tại từ năm 1903, đến tháng 10 năm 1945 thì bị phá đi, để lại bệ tượng bỏ trống. Đến năm 1959, tín đồ Công giáo Rôma dựng tượng Đức Bà Hòa Bình như hiện nay, từ đó khu đất này còn được gọi Công trường Hòa Bình.
Trở lại với tòa nhà bưu điện được xây dựng trong khoảng thời gian 1886 đến 1891, đây là công trình tiêu biểu sau cùng của kiến trúc sư Marie-Alfred Foulhoux (1840-1892), người đồng thời đã thiết kế những công trình vẫn còn tồn tại đến hiện nay là Dinh Thượng Thơ, Dinh Gia Long (cùng trên đường Lý Tự Trọng ngày nay), Tòa Pháp Đình (Tòa Án trên đường NKKN ngày nay), Tòa nhà Quan Thuế (được sửa lại từ nhà ông Wang Tai, đầu đường Hàm Nghi ngày nay).
Bưu Điện Sài Gòn theo thiết kế của Foulhoux là công trình kiến trúc kết hợp giữa 2 nền văn hóa Đông – Tây, trang trí đường nét đặc trưng của tân baroque xen kẽ họa tiết của dân tộc.
Nội thất không gian giao dịch tòa Bưu điện Trung tâm gây ấn tượng với những hàng cột thép trang trí chi tiết tinh xảo cùng hệ vòm mái khung thép. Hệ vòm mái này tạo nên những ô cửa sổ lấy sáng ở đỉnh tường trên cao và từ mái. Đặc biệt, ở đây còn lưu giữ hai tấm bản đồ lịch sử là Saigon et ses environs, 1892 (Sài Gòn và vùng phụ cận, 1892) và Lignes télégraphiques du Sud Vietnam et du Cambodge, 1936 (Bản đồ đường dây điện tín của miền Nam Việt Nam và Campuchia, 1936).
Nội thất bên trong bưu điện được thiết kế nhiều vật liệu bằng sắt, vì vậy trong nhiều tấm bưu thiếp xưa đã ghi nhầm đây là một nhà ga xe lửa.
Đây là tòa nhà Trụ sở Hiến Binh Thuộc Địa (La Gendarmerie Coloniale) nằm trên đường Rue de La Grandière (đường Gia Long, nay là đường Lý Tự Trọng), gần đối diện với Dinh Thượng Thơ.
Lực lượng hiến binh này ở Đông Dương thời thuộc địa Pháp là một tổ chức an ninh quân sự, có nhiệm vụ kiểm soát quân đội, kiểm soát dân sự về hành chính và tư pháp.
Sau 1955, khi VNCH tiếp quản lại chính quyền, tòa nhà này là trụ sở của Quân Cảnh (cảnh sát quân đội), một lực lượng gần giống với lực lượng hiến binh thời thuộc địa. Sau năm 1975, nơi này trở thành Doanh trại QĐND của “lực lượng kiểm soát quân sự”, tên gọi khác của “quân cảnh” thời trước 1975.
Hiến binh, quân cảnh, hay là lực lượng kiểm soát quân sự, đều có chức năng gần giống nhau, thường là đơn vị chấp pháp của quân đội, có chức năng giúp người chỉ huy duy trì kỷ luật quân đội, Pháp luật của Nhà nước, quy tắc trật tự an toàn xã hội đối với mọi quân nhân và các phương tiện giao thông quân sự ở ngoài doanh trại.
Con đường này khi mới xây dựng mang tên là du Gouveneur, tiếng Pháp nghĩa là Thống đốc. Sở dĩ mang tên này vì con đường đi ngang qua Dinh Thống Đốc Nam Kỳ (tức dinh Gia Long, nay là bảo tàng thành phố). Sau đó con đường này đổi tên thành Grandière (theo tên của một thống soái Nam Kỳ vào thế kỷ 19). Từ năm 1952, dinh Thống Đốc Nam Kỳ được quốc trưởng Bảo Đại đổi tên thành dinh Gia Long, và con đường mang tên Grandière cũng được đặt tên là đường Gia Long. Từ năm 1955-1976, con đường này vẫn mang tên này, trước khi đổi tên thành Lý Tự Trọng cho đến nay.
Tòa nhà bên phải hình là ở số 229 – Catinat, là trụ sở của Enregistrement et Domaines (Sở Trước bạ và Nhà đất). Thời kỳ 1955-1975, tòa nhà này vẫn giữ chức năng cũ, là Sở Trước Bạ của VNCH, vẫn ở số 229, tên đường đổi thành đường Tự Do. Ngày nay, tòa nhà này vẫn còn, là trụ sở của Chi cục bảo vệ môi trường ở địa chỉ 227 – Đồng Khởi.
Bên trái hình là Dinh Thượng Thơ, là tòa nhà sẽ được nói đến chi tiết hơn ở bên dưới.
Hình ảnh Dinh Thượng Thơ (Hôtel de L’Interieur) 100 năm trước và hiện nay. Tòa nhà này là một công trình được kiến trúc sư nổi tiếng Marie-Alfred Foulhoux (1840-1892) thiết kế. Ông cũng là tác giả của những công trình vẫn còn tồn tại đến hiện nay là Bưu Điện Sài Gòn, Dinh Gia Long, Tòa Pháp Đình (Tòa Án trên đường NKKN ngày nay), Tòa nhà Quan Thuế (được sửa lại từ nhà ông Wang Tai, đầu đường Hàm Nghi ngày nay).
Tiền thân của tòa nhà Dinh Thượng Thơ bên trên là tòa nhà cũ có quy mô khiêm tốn hơn, đặt trụ sở của Hôtel de la direction de l’intérieur (Nha giám đốc Nội vụ), được xây dựng rất sớm, từ năm 1864. Nơi đây từng là trung tâm quyền lực ở toàn Nam kỳ (chỉ đứng sau Dinh Thống Đốc), có vai trò điều hành trực tiếp của các thanh tra sự vụ bản xứ về toàn bộ vấn đề dân sự, tư pháp và tài chính của thuộc địa.
Đến năm 1875, do nhu cầu cần có trụ sở lớn hơn, giám đốc xây dựng công cộng lúc đó là Foulhoux được chỉ định thiết kế và xây một tòa nhà trụ sở mới cho cơ quan Nội vụ. Năm 1881, tòa nhà có đợt tân trang lớn và mang kiến trúc hình dạng chữ U vẫn còn cho đến ngày nay.
Đến năm 1888, chức năng của Nha giám đốc Nội vụ được nhập vào Thơ Ký Thống đốc Nam kỳ ở góc đường Catinat – d’Espagne (nay là Lê Thánh Tôn) sát bên Dinh xã Tây (Tòa Đô Chánh), bản đồ năm 1890 cho thấy một tòa nhà quy mô lớn hơn được xây dựng như hiện nay, thành một khối nhà liền kề với Dinh Xã Tây. Vào đầu thế kỷ 20, cơ quan này còn có tên là Văn phòng Chính phủ.
Từ sau năm 1955, nơi này là trụ sở Bộ Kinh tế của chính quyền VNCH. Ngày nay, tòa nhà này nằm ở địa chỉ số 59-61 Lý Tự Trọng, trụ sở của Sở Thông Tin – Truyền Thông.
Ảnh xưa là thành Ông Dèm, đọc trại từ chữ Pháp onzième (nghĩa là thứ 11). Sở dĩ có tên gọi như vậy là do thành này là nơi đồn trú của Trung đoàn bộ binh thuộc địa thứ 11 của Pháp, được xây dựng trên nền cũ của 2 thành Quy, thành Phụng đã có từ thời nhà Nguyễn.
Từ năm 1955 đến 1963, thành Ông Dèm đổi thành thành Cộng Hòa, là nơi đồn trú của Tiểu đoàn Phòng vệ Phủ Tổng thống (sau thành Lữ đoàn Phòng vệ Phủ Tổng thống).
Ngày nay, 2 khối nhà 2 bên từng là thành Ông Dèm (thành Cộng Hòa) này là một phần của các trường đại học Y Dược và KHXH&NV.
Ở hình cũ, chúng ta có thể thấy chính giữa là cổng đi vào trại lính chứ không có đường đi xuyên qua 2 khối nhà như ngày nay (đường Đinh Tiên Hoàng). Con đường từ Cường Để (nay là Tôn Đức Thắng) nối liền với Đinh Tiên Hoàng chỉ có kể từ năm 1963, sau khi thành Cộng Hòa được cải tạo thành các cơ sở trường đại học từ giữa thập niên 1960 cho đến nay.
Trụ sở Hỏa Xa, ban đầu là trụ sở công ty Chemins de fer de l’Indochine (CFI – Công ty đường sắt Đông Dương), được xây dựng từ năm 1910 và khánh thành năm 1914, cùng thời điểm với Chợ Bến Thành, dùng để làm văn phòng điều hành mạng lưới xe lửa ở phía Nam.
Tháng 5 năm 1952, tòa nhà trở thành trụ sở Hỏa Xa Việt Nam nằm dưới sự quản lý của bộ công trình công cộng và vận tải.
Từ sau năm 1975, tòa nhà thuộc quyền quản lý của Tổng Công Ty Đường Sắt Việt Nam, hiện nay là nơi làm việc của Công ty cổ phần Vận tải đường sắt Sài Gòn; phòng điều hành vận tải đường sắt Sài Gòn; phân ban quản lý kết cấu hạ tầng đường sắt khu vực 3; Ban quản lý đường sắt khu vực 3.
Hình ảnh xưa Dinh Xã Tây được xây dựng năm 1898 hoàn thành vào năm 1909, tại vị trí đắc địa và nhộn nhịp nhất của Sài Gòn, ở phia cuối đường Charner (Nguyễn Huệ) nhìn ra sông Sài Gòn.
Thiết kế của tòa nhà này được mô phỏng theo kiểu những lầu chuông ở miền Bắc nước Pháp. Có thể thấy trước tòa nhà ghi chữ Hotel de Ville, dịch sang tiếng Anh có nghĩa là City Hall, trong tiếng Việt gọi là Tòa Thị Chính.
Thời VNCH thì dinh này được gọi là Tòa Đô Chánh, là nơi làm việc và hội họp của chính quyền thủ đô. Hiện nay, đây là trụ sở UBND thành phố.
Toà nhà ban đầu mang tên Chambre de Commerce (Phòng Thương Mại), được Pháp xây năm 1928 trên đường Quai de Belgique, góc ngã 3 với đường Mac Mahon. Góc đường này sau năm 1955 đổi tên thành Bến Chương Dương – Công Lý. Hiện nay đổi thành Võ Văn Kiệt – Nam Kỳ Khởi Nghĩa.
Toà nhà này được thiết kế theo phong cách tân cổ điển, có chút ảnh hưởng từ cả kiến trúc Chăm và Khơ Me.
Năm 1955, khi quân đội Pháp đã rời Đông Dương, toà nhà này trở thành một trung tâm Hội Nghị và được đặt tên là Hội Trường Diên Hồng, trở thành nơi tổ chức những phiên họp quan trọng thời đệ nhất cộng hoà.
Thời đệ nhị cộng hoà, sau sự thay đổi hiến pháp năm 1967, Quốc Hội chia làm 2 viện, khi Hạ Nghị Viện được đặt ở trụ sở Quốc Hội cũ thì Hội trường Diên Hồng đã trở thành trụ sở Thượng Nghị Viện cho đến năm 1975.
Sau 1975, có một thời gian nơi này trở thành trụ sở của công ty thương mại Imexco. Đến năm 1996, toà nhà được Ủy ban chứng khoán nhà nước tiếp quản.
Palais de Justice (Tòa công lý, nay là Tòa Án thành phố) là tòa nhà lớn thứ 2 do kiến trúc sư người Pháp là Marie-Alfred Foulhoux thiết kế. Ông cũng là người thiết kế Bưu Điện Sài Gòn, Dinh Thượng Thơ, Dinh Gia Long, Tòa nhà Quan Thuế (được sửa lại từ nhà ông Wang Tai, nằm đầu đường Hàm Nghi ngày nay), đều là những công trình đã có từ hơn trăm năm và còn lại đến nay.
Palais de Justice mang phong cách tân cổ điển được xây dựng từ năm 1881 đến 1885, có 2 tầng với hành lang 2 bên và hầm bên dưới, nằm ở góc đường Mac Mahon và la Grandiere (nay là NKKN và Lý Tự Trọng). Cũng vì Tòa Công Lý nằm ở đường này nên sau năm 1955, con đường đi ngang qua được đặt tên là Công Lý, trước khi đổi lại thành Nam Kỳ Khởi Nghĩa từ năm 1975.
Điểm nổi bật của công trình này là các bức phù điều được kiến trúc sư Jules Bourard thực hiện (Jules Bourard cũng là người xây Nhà Thờ Đức Bà).
Sau năm 1954, Tòa Công Lý trở thành Tòa Án Quốc Gia, sau năm 1975 là Tòa Án Thành Phố.
Tòa nhà có tuổi đời trên 100 năm này nằm trên đại lộ Norodom (đại lộ Thống Nhứt, nay là đường Lê Duẩn), sát bên Nhà Thờ và Bưu Điện, đối diện với Diamond Plaza ngày nay.
Thời Pháp, đây là Cercle des Officiers – Câu lạc bộ Sĩ Quan, thời VNCH, tòa nhà trở thành Trụ sở của Bộ tư pháp. Ngày nay, đây là trụ sở của UBND Quận 1.
Đông Kha
