Nhắc đến danh hiệu “Hòn Ngọc Viễn Đông,” người Việt thường nghĩ ngay tới Sài Gòn xưa. Tuy nhiên, ít ai biết rằng mỹ hiệu này không chỉ dành riêng cho Sài Gòn, mà nhiều thành phố khác ở Đông Á cũng từng được gọi như vậy, bao gồm Hà Nội, Singapore, Hong Kong, Thượng Hải, Phnom Penh và Sri Lanka. Điều quan trọng cần làm rõ là danh xưng này không ám chỉ vị trí số một của các thành phố ở vùng Viễn Đông, mà thể hiện triển vọng phát triển hoặc mục tiêu hướng tới. Thành công của mục tiêu đó còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác nhau.
Từ cuối thế kỷ 19 đến đầu thế kỷ 20, Sài Gòn được gọi là “Hòn ngọc Viễn Đông,” với tên tiếng Anh là “Pearl of the Far East” và tiếng Pháp là “La Perle de l’Extrême-Orient.” Trong báo chí Sài Gòn khoảng 80-90 năm trước, danh xưng này được ghi theo phương ngữ Nam Bộ, như “Hột Trân châu Viễn Đông” hoặc “Hột ngọc Viễn đông.”
Sáng 28/2/2024, Bộ Kế hoạch và Đầu tư đã tổ chức hội thảo tham vấn quy hoạch Sài Gòn thời kỳ 2021-2030. Tại đây, Bộ trưởng phát biểu: “Tp.HCM hiện đang như lò xo bị bó kỹ, làm sao quy hoạch này tác động vào làm bật lên, nó bật lên thì sẽ phát triển như vũ bão. Tôi hoàn toàn tin tưởng với tư duy cách tiếp cận mới, tầm nhìn đột phá, sáng tạo… chắc chắn thành phố sẽ phát triển bứt phá, xứng đáng quay lại vị trí hòn ngọc Viễn Đông.” Điều này cho thấy chính quyền hiện nay cũng gián tiếp công nhận Sài Gòn xưa từng là Hòn ngọc Viễn Đông và đang nỗ lực để quay lại vị trí này.
Vì sao Sài Gòn lại được gán với mỹ hiệu này? Từ đầu thế kỷ 20, Sài Gòn không còn là thủ đô của Liên bang Đông Dương (Hà Nội được chọn làm thủ đô từ năm 1902). Về sự phồn thịnh, giàu có, Sài Gòn từ thế kỷ 20 đã không sánh bằng được Singapore, Hong Kong hay Thượng Hải, và từ nửa sau thế kỷ 20 đã tụt hậu vì chiến tranh liên miên.
Danh xưng “Hòn ngọc Viễn Đông” xuất hiện từ thế kỷ 19, có lẽ vì đây là thành phố đầu tiên được Pháp xây dựng ở vùng Viễn Đông, và đó là mục tiêu mà người Pháp hướng tới khi quy hoạch Sài Gòn từ năm 1862. Cuối thế kỷ 19, Sài Gòn như một đại công trình, được người Pháp xây dựng gần như từ đầu, với nhiều công trình mang dấu ấn kiến trúc Pháp còn tồn tại tới ngày nay.
Không chỉ ở Sài Gòn, Pháp còn chiếm lãnh thổ Nam Kỳ, Trung và Bắc Kỳ, rồi Campuchia, Lào, Quảng Châu, gộp thành Liên bang Đông Dương thuộc Pháp. Thực dân Pháp có tham vọng tạo lập một đế chế rộng lớn và giàu mạnh ở Viễn Đông để ganh đua với thực dân Anh. Sài Gòn là điểm khởi đầu của đế chế đó.
Danh xưng Hòn Ngọc Viễn Đông thực chất là định hướng phát triển của người Pháp, mong muốn mang tới sự thịnh vượng cho thành phố này, cũng là nhằm làm rạng rỡ thêm cho “mẫu quốc.” So với các thành phố khác vùng Viễn Đông, Sài Gòn từng là một viên ngọc đầy triển vọng, được Pháp đầu tư nhiều vào cơ sở hạ tầng. Người thúc đẩy mạnh mẽ nhất công cuộc này là Paul Doumer, Toàn quyền Đông Dương (1897-1902), người đã để lại nhiều dấu ấn còn lại tới nay, và sau đó trở thành Tổng thống Pháp.
Mục tiêu đưa Sài Gòn thành Hòn Ngọc Viễn Đông còn thể hiện khát vọng của người Pháp, mong muốn sau khi đã chiếm lĩnh toàn bộ Đông Dương, họ xây dựng Sài Gòn thành thủ phủ phía Nam, chủ yếu nhằm khai thác nguồn tài nguyên, nhân lực và thị trường rộng lớn một vùng đất gồm Đông Dương, Đông Nam Á và cả miền Hoa Nam của Trung Quốc. Trong giai đoạn xây dựng ban đầu, Sài Gòn đón nhận những con người năng động nhất đến từ khắp nơi, tìm cách làm giàu ở thương cảng lớn này. Từ lúc đó, Sài Gòn không chỉ phát triển từ từ, mà phát triển vượt bực, và cảng Sài Gòn trở thành thương cảng nhộn nhịp nhất Đông Á những năm cuối thế kỷ 19.
Các Quan Toàn quyền Đông Dương kế nhiệm đều tiếp tục kế hoạch mà Paul Doumer đã dày công soạn sẵn.
Tuy nhiên, những tính toán của Pháp không qua được thời cuộc. Hai cuộc thế chiến, sự thất thế trước Đức, Nhật và tình hình rối ren ở thuộc địa đã làm giảm sự đầu tư vào Sài Gòn. Những năm sau đó, Sài Gòn và toàn Việt Nam chịu ảnh hưởng của chiến tranh Pháp – Nhật, rồi chiến tranh Đông Dương, làm cho danh xưng “Hòn ngọc Viễn Đông” trở nên hữu danh vô thực, so với Bangkok hay Seoul, và càng không thể cạnh tranh với Singapore, Hong Kong, những “Hòn ngọc Viễn Đông” đích thực.
Đông Kha
